Konstytucja 3 Maja ciekawostki – fakty, które warto znać o pierwszej w Europie ustawie zasadniczej

Co to jest Konstytucja 3 Maja i dlaczego była tak przełomowa?

Konstytucja 3 Maja, uchwalona w 1791 roku, to dokument o wyjątkowym znaczeniu w historii Polski, Europy i świata. Była to druga na świecie – po konstytucji Stanów Zjednoczonych – spisana ustawa zasadnicza i pierwsza w Europie. Jej celem było zreformowanie upadającej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wzmocnienie władzy centralnej oraz próba przywrócenia państwu siły i suwerenności.

Uchwalona została w atmosferze gorących politycznych sporów i przy olbrzymim zaangażowaniu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz stronnictwa reform, tzw. stronnictwa patriotycznego. Warto podkreślić, że mimo oporu części magnaterii, konstytucja została przegłosowana w Sejmie Wielkim, zorganizowanym wcześniej tak, by móc uchwalić zmiany bez sprzeciwu liberum veto.

Dlaczego Konstytucja 3 Maja uznawana jest za nowoczesną jak na swoje czasy?

Na przełomie XVIII i XIX wieku większość krajów Europy była rządzona przez monarchie absolutne. Na ich tle Konstytucja 3 Maja stanowiła przykład nowoczesnej i oświeconej myśli politycznej. Wprowadzała trójpodział władzy – na ustawodawczą, wykonawczą oraz sądowniczą – co było echem idei Monteskiusza. Zlikwidowano wolną elekcję, wprowadzono dziedziczność tronu i zniesiono liberum veto, które wcześniej paraliżowało Sejm.

Konstytucja chroniła chłopów przed nadużyciami oraz zapewniała prawa mieszczanom. Choć wciąż utrzymywała znaczącą pozycję szlachty, jednocześnie ograniczała wpływy magnaterii i budowała zręby monarchii konstytucyjnej. To sprawiało, że dokument ten był dokumentem rewolucyjnym na miarę epoki – pod wieloma względami wyraźnie wyprzedzał swoje czasy.

Czy Konstytucja 3 Maja obowiązywała długo?

Niestety, obowiązywanie Konstytucji 3 Maja było bardzo krótkie – trwało zaledwie 14 miesięcy. Już w 1792 roku, z inspiracji Rosji i części polskiej magnaterii, doszło do zawiązania Konfederacji Targowickiej, która miała na celu obalenie reform. Interwencja militarna wojsk rosyjskich oraz ostateczna klęska króla i jego wojsk doprowadziły do zniesienia Konstytucji.

W 1793 roku w wyniku II rozbioru Rzeczypospolita utraciła znaczną część swojego terytorium. Dwa lata później, po upadku insurekcji kościuszkowskiej, nastąpił trzeci rozbiór, który całkowicie wymazał Polskę z mapy Europy. Mimo krótkiego życia, Konstytucja 3 Maja na zawsze zapisała się jako symbol walki o suwerenność i nowoczesne państwo.

Kto był autorem Konstytucji 3 Maja?

Choć król Stanisław August Poniatowski często bywa uznawany za głównego inspiratora reform, realnymi autorami tekstu Konstytucji byli głównie przedstawiciele Stronnictwa Patriotycznego. Należeli do niego tacy wybitni myśliciele i politycy jak Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski i Julian Ursyn Niemcewicz. To oni, w wyniku intensywnych debat i prac przygotowawczych, stworzyli dokument, który miał reformować ustrój Rzeczypospolitej.

W przygotowanie tekstu konstytucji zaangażowani byli również duchowni oraz członkowie inteligencji. Było to przedsięwzięcie typowo oświeceniowe, bazujące na idei dobra wspólnego, rozumu i sprawiedliwości społecznej. Co ciekawe, sporą rolę w propagowaniu zapisów konstytucji odegrała również ówczesna prasa, szczególnie Gazeta Narodowa i Obca.

Dlaczego dzień 3 Maja jest polskim świętem narodowym?

Święto Narodowe Trzeciego Maja zostało wprowadzone ustawowo po raz pierwszy już w 1791 roku, zaraz po uchwaleniu konstytucji. Mimo że przez ponad sto lat Polska nie istniała jako niepodległe państwo, pamięć o Konstytucji 3 Maja była pielęgnowana i przekazywana z pokolenia na pokolenie.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, 3 maja ponownie stał się oficjalnym świętem państwowym. Zniesiono go w czasie PRL, ponieważ naruszał propagandowy porządek komunistyczny. Dopiero w 1990 roku, po upadku komunizmu, Sejm PRL przyjął ustawę przywracającą Święto Konstytucji 3 Maja jako jedno z najważniejszych świąt narodowych.

Dla wielu Polaków ten dzień symbolizuje wolność, demokrację i dążenie do reform – wartości, które zawarte były w samej konstytucji. Co roku w całym kraju odbywają się uroczystości, msze, parady wojskowe oraz akademie szkolne przypominające o znaczeniu tego wydarzenia.

Jakie były najważniejsze założenia Konstytucji 3 Maja?

Konstytucja 3 Maja była dokumentem przełomowym w wielu aspektach. Jej najważniejsze postanowienia to:

• Zniesienie liberum veto – co znaczyło, że żaden poseł nie mógł sprzeciwić się decyzji większości parlamentarnej.
• Wprowadzenie dziedziczności tronu – miało to ograniczyć anarchię wyborczą po śmierci monarchy.
• Ustanowienie trójpodziału władzy – inspirowane myślą oświeceniową, osobno działać miały: władza ustawodawcza (sejm), wykonawcza (król i Straż Praw), i sądownicza (niezależne sądy).
• Uznanie mieszczan za ważną grupę społeczną – nadanie im praw politycznych i majątkowych.
• Ochrona chłopów – choć nie zniosła pańszczyzny, konstytucja miała chronić chłopów przed nadużyciami.
• Ograniczenie władzy magnaterii – nowy ustrój miał zrównoważyć wpływy w państwie i przywrócić niezależność legislacyjną.

Dodatkowo wprowadzono instytucję Straży Praw – organu wykonawczego z królem na czele, który miał nadzorować bezpieczeństwo państwa i porządek prawny. Był to świadomy krok w stronę monarchii konstytucyjnej ze zdefiniowanym zakresem władzy wykonawczej.

Jak Konstytucja 3 Maja wpłynęła na inne kraje?

Choć została zniesiona niedługo po uchwaleniu, jej znaczenie wykraczało poza granice ówczesnej Polski. Była inspiracją dla innych ruchów reformatorskich i niepodległościowych, zwłaszcza w Europie Środkowo-Wschodniej. Pokazywała, że nawet feudalne państwo może podejmować próbę modernizacji zgodnej z ideałami oświecenia.

W XIX wieku polska emigracja, szczególnie we Francji i Wielkiej Brytanii, wykorzystywała Konstytucję 3 Maja jako symbol narodowej tożsamości i obywatelskich aspiracji. Dla Polaków walczących o niepodległość w czasie zaborów była fundamentem ideowym ich działań. Współcześnie konstytucję tę uznaje się za jedno z najważniejszych dzieł w dziejach polskiej myśli polityczno-ustrojowej.